Ата-анасы ұрысса, бала не сезінеді? Ғалымдар пікірі
Отбасы – бала үшін ең қауіпсіз аймақ, ал ата-ананың қарым-қатынасы оның бүкіл дүниетанымын қалыптастыратын алғашқы мектеп. Сол себепті үй ішіндегі дау-жанжал, қатқыл сөз немесе үн көтеру – ересектер үшін өткінші эмоция болса, бала үшін терең із қалдыратын психологиялық фактор. Ғалымдар ата-ананың жанжалы балалардың миы, мінезі және болашақ қарым-қатынасына қалай әсер ететінін жылдар бойы зерттеп келеді.
Бала ең алдымен қауіп сезінеді
Психологтар бала ата-анасының ұрысқан сәтінде өзін тікелей қауіп-қатерге тап болғандай сезінетінін айтады. Баланың миы мұндай жағдайда «қауіп дабылын» қосып, стресс гормондары – кортизол мен адреналин бөлінеді.
Калифорния университетінде жүргізілген зерттеуде, ата-анасы жиі жанжал шығаратын отбасындағы балаларда осы гормондар деңгейі тұрақты түрде жоғары болғаны анықталған. Бұл – баланың жүйке жүйесі үнемі сақтықта жүретінін көрсетеді.
Өзін кінәлі сезіну – балаларға тән реакция
Балалар, әсіресе 5–10 жас аралығы, ата-анасының жанжалын өзімен байланыстырады. «Мен бірдеңе дұрыс істемедім», «Мен болмасам, олар ұрыспас еді» деген ой – жиі кездесетін ішкі сезім.
Бұл – бала психикасының өзін кінәлап, жауапкершілікті қабылдайтын ерекшелігі. Мұндай ішкі айыптаулар кейін өзін-өзі бағалаудың төмендеуіне, ұяңдыққа, шешім қабылдаудан қорқуға әкелуі мүмкін.
Үнсіз, «суық» жанжал да қауіпті
Зерттеулер ата-ананың ашық айқайласуы ғана емес, бір-бірімен ұзақ уақыт сөйлемеуі, салқын қарым-қатынас жасауы да балаға қатты әсер ететінін көрсетеді.
Психолог Э. Марковиц мұны «эмоционалды вакуум» деп атайды. Баланың миы:
«Неге бәрі бұлай? Мен не істедім? Не болады?»
деген белгісіздікке толы қорқынышта жүреді.
Баланың миындағы өзгерістер
Британдық ғалымдар МРТ зерттеулері арқылы үнемі жанжал болатын үйдің балаларында эмоцияларды өңдеуге жауап беретін миндалина аймағы шамадан тыс белсенді болатынын дәлелдеген.
Бұл жүйке жүйесінің шамадан тыс қозғыштығын, болмашы дауыстан шошу, күйзеліске бейімділікті күшейтеді.
Болашақ қарым-қатынасына әсері
Үйдегі дау-дамай – бала үшін «қарым-қатынас моделі». Егер ол ата-анасының бір-біріне қатқыл сөйлегенін, сыйластықтың аздығын көріп өссе, кейін өзі де:
- дау арқылы мәселе шешуді қалыпты санайды;
- немесе керісінше – жанжалдан шектен тыс қашады, пікір білдіруден қорқады.
Америкалық психотерапевт Д. Готтманның айтуынша, ата-анасы бір-бірін тыңдай алатын, ашуды басқаруды білетін отбасылардан шыққан балалар, ересек өмірінде де тұрақты қатынас орнатуға қабілетті келеді.
Не істеу керек? Ғалымдар ұсынатын 5 қағида
1. Жанжалды баланың көзінше шешпеңіз
Мәселеңізді басқа бөлмеде, баланың естімейтін жерде талқылау – ең дұрыс шешім.
2. Ұрыс болып қалса, балаға түсіндіріңіз
«Бұл – ересектердің мәселесі, сенің еш кінәң жоқ» деп нақты айтып өткен маңызды.
3. Бір-біріңізге айқайламайтын ережелер белгілеңіз
Дауысты көтермеу, айыптамай сөйлеу – балалардың қауіпсіздігін қамтамасыз етеді.
4. «Келісімге келу» үлгісін көрсетіңіз
Бала тек ұрысты емес, оның аяқталуын, татуласу мәдениетін де көруі керек.
5. Бала эмоциясын елемей қалдырмаңыз
Кейде бала жылауы мүмкін, кейде көңілсіз жүруі мүмкін. Оның эмоциясын мойындау – психологиялық жарақаттың алдын алады.
Қорытынды
Ата-ананың бір мезеттік ашуы – бала үшін ұзаққа созылатын сезім. Ғалымдардың ортақ пікірі:
ең қауіптісі – жанжалдың өзі емес, оны балаға сезіндіру.
Үйдегі тыныштық пен сыйластықты сақтау – тек ата-ананың қарым-қатынасы үшін емес, бала психикасының саулығы үшін де басты міндет.